ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2011
ΘΕΜΑ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
◦ Οι βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης
◦ Η θεωρία της Ομοσπονδοποίησης-Φεντεραλισμός
◦ Η θεωρία των Διακυβερνητικών Σχέσεων
◦ Η θεωρία του Λειτουργισμού-Νεολειτουργισμού
◦ Πως εκφράστηκε ιστορικά ο ανταγωνισμός των υποστηρικτών των
διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων
◦ Παραδείγματα από τη δεκαετία του ‘50
◦ Παραδείγματα από τη δεκαετία του ‘60
◦ Παραδείγματα από τη δεκαετία του ‘70
◦ Παραδείγματα από τη δεκαετία του ‘80
◦ Παραδείγματα από τη δεκαετία του ‘90
◦ ΕΠΙΛΟΓΟΣ
◦ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Για να γίνει αυτό θα διατυπωθεί και θα αναλυθεί αρχικά το περιεχόμενο των τριών σχολών σκέψης τόσο ως προς το θεωρητικό τους υπόβαθρο όσο και ως μορφές πρακτικής εφαρμογής συγκεκριμένων διαδικασιών, με γνώμονα πάντα τον στόχο της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Προκειμένου να παρουσιαστούν δομημένα, ανά χρονική περίοδο οι θεσμικές μεταμορφώσεις της ενοποιητικής προσπάθειας, θα ακολουθήσει μια ιστορική-χρονολογική παράθεση σημαντικών γεγονότων της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Κάθε περιγραφόμενο γεγονός θα παρατίθεται με μια σύντομη ανάλυση που θα καταδεικνύει την αντιδιαστολή των σχολών σκέψης μεταξύ τους έτσι όπως εκφράζονται από τις ενέργειες των κατά περίπτωση εκπροσώπων τους. Με αυτό τον τρόπο θα γίνεται σαφές αν η επιλεγόμενη διαδικασία ολοκλήρωσης (που συνήθως αποτελεί προϊόν συμβιβασμού) κατατείνει στην επικράτηση λιγότερο ή περισσότερο μιας συγκεκριμένης θεωρητικής προσέγγισης.
Εν κατακλείδι, θα γίνει μία σύντομη σύνοψη του βασικού συμπεράσματος και θα σχολιαστεί η κυρίαρχη μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε περισσότερο για την επίτευξη του σημερινού επιπέδου ολοκλήρωσης, λαμβάνοντας υπόψη ότι ο απώτερος στόχος του οράματος της ενοποίησης δεν έχει ακόμα επιτευχθεί.
ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΟΠΟΙΗΣΗΣ - ΦΕΝΤΕΡΑΛΙΣΜΟΣ
Πρόκειται για τη θεωρία με την μεγαλύτερη απήχηση στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια όταν η ιδέα μιας ενωμένης και ειρηνικής Ευρώπης απεικονιζόταν ιδεαλιστικά μέσα από ανεξάρτητα υπερεθνικά σχήματα. Εξακολουθεί να έχει πιστούς οπαδούς και σε κάθε περίπτωση είναι η θεωρία με τον πιο ξεκάθαρο απώτερο στόχο. Σύμφωνα με το Φεντεραλισμό, μεταπολεμικά θεωρείται αυτονόητη η προοπτική ένταξης των δυτικοευρωπαϊκών κρατών σε μια μορφή πολιτικής ένωσης ομοσπονδιακού τύπου, παρόμοια με αυτή των ΗΠΑ. Για να υλοποιηθεί κάτι τέτοιο θα πρέπει τα συμμετέχοντα κράτη να συμφωνήσουν σε ένα κοινό Ευρωπαϊκό Σύνταγμα και σε ένα τύπο διακυβέρνησης σε δύο επίπεδα (ομοσπονδιακό και εθνικό) με εξισορρόπηση των εξουσιών μεταξύ τους. Προφανώς το ομοσπονδιακό επίπεδο είναι αυτό που καθορίζει τις πολιτικές και τις εξωτερικές σχέσεις όλου του σχήματος και ανάλογα με το βαθμό συμφωνημένης αυτονομίας των κρατών μπορεί να μιλάμε για ομοσπονδία ή συνομοσπονδία (Λάβδας, 2002, σ.48).
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ
Η θεωρία αυτή αποτελεί ουσιαστικά το αντίπαλο δέος του Φεντεραλισμού υπό την έννοια ότι δεν διαπραγματεύεται την πρωτοκαθεδρία του κράτους έναντι του υπερεθνικού σχήματος της ομοσπονδίας. Θεωρεί ότι τα κράτη και οι κυβερνήσεις πρέπει να πρωταγωνιστούν λαμβάνοντας τις τελικές αποφάσεις στις ευρωπαϊκές κοινότητες και η εθνική κυριαρχία να παραμένει αναλλοίωτη. Τα κράτη δρουν στη βάση του εθνικού τους συμφέροντος υιοθετώντας τις ευρωπαϊκές πολιτικές μόνο στο βαθμό που δεν αντίκεινται σε αυτό. Διαφορετικά η φυσική τους αντίδραση πρέπει να είναι η ανακοπή της ενοποιητικής πορείας. Επιπλέον η θεωρία διαπιστώνει ότι η μεταπολεμική ενοποίηση δεν εξασθένησε τα εθνικά κράτη αλλά τα ισχυροποίησε μέσα στο σύστημα συνεργασίας που αναπτύχθηκε (Λάβδας, 2002, σ.49). Στην Πλουραλιστική παραλλαγή της η θεωρία δέχεται ότι το εθνικό συμφέρον πολλές φορές καθορίζεται από ομάδες συμφερόντων που δρουν είτε εντός του κράτους είτε και υπερεθνικά επηρεάζοντας έτσι την πορεία της ενοποίησης (Λάβδας, 2002, σ.51-52).
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΥ-ΝΕΟΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΥ
Ο Λειτουργισμός και η σύγχρονη παραλλαγή του Νεολειτουργισμός, αποτελούν μια ενδιάμεση στρατηγική ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης υπό την έννοια ότι ούτε αγωνίζονται για την άμεση μεταλλαγή σε πολιτικό επίπεδο όπως ο Φεντεραλισμός, ούτε όμως αρνούνται την προοπτική της κατά περίπτωση εκχώρησης εθνικής κυριαρχίας σαν αυτό να είναι κάτι ιερό και αδιαπραγμάτευτο.
Ο D. Mitrany ως θεωρητικός εκφραστής του Λειτουργισμού αμφισβητεί την ικανότητα του κράτους να ικανοποιήσει τις ανθρώπινες ανάγκες τη στιγμή που οι πολιτικοί επιθυμούν πρωτίστως τη διατήρηση της εξουσίας. Κατά συνέπεια οι υπερεθνικοί θεσμοί μπορούν να το πετύχουν αυτό καλύτερα. Απορρίπτει όμως τις μορφές περιφερειακής οργάνωσης που θα αναπαρήγαγαν τα προβλήματα των κρατών και δεν θα αναμόρφωναν τους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων εντός αυτών (Τσινισιζέλης [Α], 2009).
Η Νεολειτουργική εκδοχή εκφράστηκε κυρίως από τον E. Haas και θέτει ως απώτερο στόχο την υπέρβαση του εθνικού κράτους. Αντί όμως να παλεύει όπως ο Φεντεραλισμός για να συστήσει μια πολιτικά ανέφικτη ομοσπονδία, αγωνίζεται να δημιουργήσει όρους για την κατάργηση του κράτους μέσα από εντατική συνεργασία σε τομείς που δεν προκαλούν τα εθνικά αντανακλαστικά. Θεωρεί ότι η εντατικοποίηση της συνεργασίας σε τομείς της ανθρώπινης καθημερινότητας, διαβρώνει τα θεμέλια του εθνικού κράτους γιατί τα οφέλη της δεν μπορούν να διαχυθούν πλήρως αν η συνεργασία δεν επεκταθεί και σε άλλους τομείς (Τσινισιζέλης [Β], 2009).
Πρακτικά, για αυτή τη σχολή σκέψης η πρόοδος της ολοκλήρωσης νοείται ως αποτέλεσμα σταδιακών ενοποιητικών βημάτων και επιτυχιών που ξεκινούν από τομείς στρατηγικού ενδιαφέροντος όπως η οικονομία και κατόπιν επεκτείνονται και στο πολιτικό επίπεδο. Η σταδιακή τομεακή επέκταση συντελείται με αυτό που αποκαλείται ‘μηχανισμός διάχυσης’ (spillover) σύμφωνα με τον οποίο η επίτευξη προχωρημένου επιπέδου ολοκλήρωσης σε ένα τομέα υποκινεί την ανάγκη μεγαλύτερης συνεργασίας και ολοκλήρωσης στους κοντινούς και σχετιζόμενους τομείς. Αυτό όπως πρόσθεσε ο Lindberg, άλλοτε συμβαίνει αυτόματα και άλλοτε υποθάλπεται από ομάδες οικονομικών και κοινωνικών συμφερόντων (ελίτ), που ασκούν πιέσεις στις κυβερνήσεις μόλις αντιληφθούν τα οφέλη από την επέκταση της ενοποίησης. Οι πιέσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος κινούν το εν υπνώσει σύστημα ενοποίησης μέσα από τον συγχρωτισμό των διαφορετικών συμφερόντων (Λάβδας, 2002, σ.50 και Τσινισιζέλης [Β], 2009).
ΠΩΣ ΕΚΦΡΑΣΤΗΚΕ ΙΣΤΟΡΙΚΑ Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΩΝ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’50
Μια πρώτη μορφή πολιτικού συμβιβασμού μεταξύ των απόψεων Φεντεραλιστών και Διακυβερνητικών ήταν αυτή που οδήγησε στη σύσταση του Συμβουλίου της Ευρώπης το 1949. Μετά το Συνέδριο της Χάγης, συγκροτήθηκε μια μόνιμη επιτροπή με στόχο την ίδρυση μιας ευρωπαϊκής συνέλευσης για τη δημιουργία ευρωπαϊκής ομοσπονδίας. Η Βρετανία που παραδοσιακά υποστήριζε τον Διακυβερνητισμό ήθελε την συνέλευση αυτή πλήρως εξαρτημένη από τις κυβερνήσεις των κρατών, ενώ η γαλλική θέση εξέφραζε τον δημοφιλή τότε Φεντεραλισμό και ήθελε η συνέλευση να έχει ευρείες αρμοδιότητες και ανεξαρτησία. Τελικά συστήθηκαν η Επιτροπή Υπουργών (διακυβερνητικό όργανο με αρμοδιότητα τη λήψη αποφάσεων) και μια Συνέλευση εθνικά εκλεγμένων εκπροσώπων (φεντεραλιστικό όργανο συμβουλευτικού χαρακτήρα). Ανάλογα με την ευρωπαϊκή οπτική κάποιου, η εξέλιξη αυτή μπορούσε να αποτελεί είτε μία τελική παραχώρηση (Βρετανοί & διακυβερνητικοί) είτε ένα πρώτο δειλό βήμα για ένα ομόσπονδο μέλλον (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.47-48).
Το Σχέδιο Σούμαν και ο εμπνευστής του Ζαν Μονέ, κινήθηκαν στην νέο-λειτουργική κατεύθυνση επιδιώκοντας τη συγχώνευση των τομέων άνθρακα και χάλυβα της ευρωπαϊκής οικονομίας, θέτοντας σε κίνηση τη διαδικασία δημιουργίας της κοινοτικής Ευρώπης (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.42). Η ΕΚΑΧ, επιδίωκε τη δημιουργία ενός υπερεθνικού καθεστώτος, σε ένα μεμονωμένο αλλά κρίσιμο τομέα της οικονομίας. Ως ένα πρώτο επίπεδο συνεργασίας και εκχώρησης εθνικών αρμοδιοτήτων, αποτέλεσε το εφαλτήριο για μια ευρύτερη οικονομική και μακροπρόθεσμα πολιτική ολοκλήρωση. Υπό αυτή την έννοια η ΕΚΑΧ είναι λαμπρό παράδειγμα Λειτουργικής προσέγγισης καθώς μέσα από την στενή οικονομική συνεργασία κεφαλαιοποίησε τις πολιτικές επιπτώσεις και προεκτάσεις της τομεακής συνεργασίας (Λάβδας, 2002, σ. 59-61&86 και Μούσης, 2008, κεφ 1.2). Ο ομοσπονδιακός χαρακτήρας της ΕΚΑΧ διαφαίνεται στην σύσταση της ανεξάρτητης Ανώτατης Αρχής με υπερεθνικά καθήκοντα και στην επιβολή ευρωπαϊκού φόρου για τη χρηματοδότηση των κοινοτικών οργάνων (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.54).
Ως φυσική συνέχεια της τομεακής διάχυσης και λόγω την ανάγκης επανεξοπλισμού της Γερμανίας ακολούθησε η σύσταση της κοινής Αμυντικής Κοινότητας και η δημιουργία κοινού ευρωπαϊκού στρατού το 1952. Η βιασύνη όμως των φεντεραλιστών για επέκταση της ενοποίησης σε πολιτικό επίπεδο με ένταξη άρθρου εντός της συνθήκης ΕΑΚ για τη μελλοντική δημιουργία πολιτικής Κοινότητας, ενεργοποίησε τα αντανακλαστικά των εθνικών κυβερνήσεων. Το κείμενο της συνθήκης αναδιατυπώθηκε σε διακυβερνητικά πρότυπα ενώ ταυτόχρονα η γαλλική απόρριψη της Συνθήκης της ΕΑΚ οδήγησε σε διάλυση της ενοποιητικής προσπάθειας στον αμυντικό τομέα (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.57-59).
Η αποτυχημένη προσπάθεια να μετεξελιχτεί η ΕΚΑΧ υπό φεντεραλιστική λογική, σε ένα υπερεθνικό μόρφωμα με κοινή αμυντική και πολιτική οργάνωση, ήταν μια πρώτη ήττα για την ευρωπαϊκή ιδέα. Η κατάσταση απαιτούσε μια νέα προσέγγιση, που θα διατηρούσε μεν την τομεακή συσσωμάτωση ως μέσο επίτευξης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αλλά θα επικεντρωνόταν σε πεδία που δεν θα δημιουργούσαν καταλυτικές διαφωνίες μεταξύ των μελών (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.61). Τέτοια πρόσφορα πεδία αποτέλεσαν η ατομική ενέργεια και η οικονομία. Έτσι για πρώτη φορά με τη σύσταση της ΕΟΚ και της ΕΚΑΕ το 1957, περνάμε σε μια μορφή οργάνωσης, που συμβιβάζει την υπερεθνική-ομοσπονδιακή με την διακυβερνητική προσέγγιση, κάθε μία εκ των οποίων από μόνη της αποδείχτηκε ανεπαρκής (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.65-66).
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’60
Η δεκαετία του ’60 αποδείχτηκε κρίσιμη για τη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής προοπτικής, λόγω της διελκυστίνδας των αντίθετων φιλοσοφιών ολοκλήρωσης και την ανάγκη συγκερασμού αυτών προκειμένου να αποφευχθεί το τέλμα της ενοποιητικής προσπάθειας. Βασικά χαρακτηριστικά της περιόδου αποτελούν από την μία η ενισχυμένη ελπίδα των Φεντεραλιστών για επιτάχυνση του υπερεθνικού οικοδομήματος προς την κατεύθυνση της ομοσπονδοποίησης (Χατζηβασιλείου, 2002, σ.462) και από την άλλη η γαλλική αντίθεση στην υπερεθνική κυριαρχία με υποβάθμιση αυτής έναντι της διακυβερνητικής συνεργασίας. Παρά την Γκωλική πίστη στην ‘Ευρώπη των Πατρίδων’ η γαλλική θέση ήταν ότι στο βαθμό που δεν θα θιγόταν η εθνική κυριαρχία, η μελλοντική συνεργασία των κρατών σε πολιτικό και αμυντικό επίπεδο θα μπορούσε να αποτελέσει προοίμιο μιας Συνομοσπονδίας που θα διασφάλιζε την ανεξαρτησία της Ευρώπης από τις ΗΠΑ (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.70-71 και Χατζηβασιλείου, 2002, σ.463 και Λάβδας, 2002, σ.86&89).
Το γαλλικό σχέδιο Fouchet για τη δημιουργία μιας ‘ένωσης’ κρατών με κοινούς στόχους αμυντικής και εξωτερικής πολιτικής ήταν συνταγμένο υπό αυτό το πρίσμα και ουσιαστικά έθετε σε αμφισβήτηση την προοπτική των εγκαθιδρυμένων ανεξάρτητων κοινοτικών θεσμών. Ο φόβος των μικρότερων κρατών (Βέλγιο, Ολλανδία) για απορρόφηση των Κοινοτήτων και εγκαθίδρυση ενός γαλλογερμανικού διευθυντηρίου, οδήγησε σε απόρριψη του Σχεδίου. Η αποτυχία του σχεδίου Fouchet οδήγησε σε γαλλική επίθεση έναντι των φεντεραλιστών και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που αποτελούσε θεσμικό εκφραστή της υπερεθνικής ενοποίησης με στόχο την ανάσχεση της ενοποιητικής δυναμικής του κοινοτικού προτύπου. Αυτό τελμάτωσε τις κοινοτικές εργασίες καθώς η Γαλλία έπαψε να συμμετέχει στις συνόδους Υπουργών και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και απείλησε τη συνοχή της ΕΟΚ. Με τον Συμβιβασμό του Λουξεμβούργου το 1966 η ‘κρίση της κενής έδρας’ τερματίστηκε. Η καθιέρωση του ‘ζωτικού εθνικού συμφέροντος’ ως αφορμή επίκλησης για την εξεύρεση ομόφωνα αποδεκτών λύσεων, δημιούργησε τεκμήριο υπέρ του κανόνα της ομοφωνίας που αποτελούσε διακυβερνητικό κόκκινο πανί για τους οπαδούς της ομοσπονδιακής λύσης (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.74-76 και Χατζηβασιλείου, 2002, σ.465 και Λάβδας, 2002, σ.92).
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’70
Η αποχώρηση του Ντε Γκωλ από την εξουσία το 1969 απεγκλώβισε το μηχανισμό ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης με την αναθεώρηση της γαλλικής στάσης έναντι της Βρετανίας και τη σύνταξη σχεδίου δράσης υπέρ της διεύρυνσης και της εμβάθυνσης της Κοινότητας. Διάχυτη στις ηγεσίες Γαλλίας και Γερμανίας είναι αυτή την περίοδο η ρεαλιστική προσέγγιση της ενοποίησης υπό μια λειτουργική διαδικασία σταδιακής οικοδόμησης. Η Διάσκεψη Κορυφής του 1970 αποφάσισε τη θέσπιση ιδίων πόρων για την Κοινότητα (ομοσπονδιακή αντίληψη για την ανεξαρτησία του σχήματος), την εμβάθυνση της οικονομικής συσσωμάτωσης (λειτουργική επέκταση σε όμορους τομείς) και την προώθηση της πολιτικής ενοποίησης (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.85-87 και Λάβδας, 2002, σ.93).
Η Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) αποτέλεσε βασική προτεραιότητα αυτή την περίοδο. Το σχέδιο Werner στα τέλη του 1970 αποτέλεσε τον οδικό χάρτη για την σύσταση της ΟΝΕ σε τρείς φάσεις εντός της δεκαετίας. Όμως η πρόβλεψη για δημιουργία υπερεθνικών οργάνων (Ταμείο Νομισματικής Συνεργασίας, Κεντρική Τράπεζα), που θα απαιτούσαν εκχώρηση αρμοδιοτήτων από τις κυβερνήσεις, προκάλεσε αντίδραση της Γαλλίας που ήθελε να διατηρήσει τον έλεγχο του εθνικού νομίσματός και συμφώνησε μόνο για την πρώτη φάση συναλλαγματικών ρυθμίσεων και όχι για την άμεση θεσμοποίηση του συστήματος (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.90-93 και Χατζηβασιλείου, 2002, σ.468).
Τη δεκαετία αυτή η πολιτική ενοποίηση βρήκε θεσμική έκφραση στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία (ΕΠΣ). Πρόκειται για ένα ατελή μηχανισμό αποτέλεσμα της Έκθεσης Davignon που ζητούσε συντονισμό της εξωτερικής πολιτικής και ανάληψη κοινής δράσης των κρατών. Ο μηχανισμός αρχικά χωρίς συμβατική υπόσταση λειτούργησε παράλληλα με τις κοινοτικές διαδικασίες με στόχο τη σταδιακή θεσμοποίηση της πολιτικής συνεργασίας. Η άρνηση των κυβερνήσεων να εκχωρήσουν κυριαρχικά δικαιώματα απέτρεψε την υιοθέτηση περισσότερο προωθημένων σχεδιασμών για την πολιτική ολοκλήρωση (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.98-101). Βασικό χαρακτηριστικό της ΕΠΣ είναι ότι είχε διακυβερνητικό χαρακτήρα λειτουργώντας (στην αρχή τουλάχιστον) εκτός του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.101-102 και Χατζηβασιλείου, 2002, σ.466-467).
Στο τελείωμα της δεκαετίας έλαβε χώρα μια ακόμα φεντεραλιστική προσπάθεια δυναμικής επέκτασης του ενοποιητικού εγχειρήματος στο πεδίο της πολιτικής ολοκλήρωσης. Μετά από ανάθεση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου ο L. Tindemans υπέβαλε έκθεση με προτάσεις για την υιοθέτηση κοινής εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής, ενίσχυσης της ΟΝΕ και επέκτασης των κοινών πολιτικών σε άλλα πεδία. Μια λειτουργικού τύπου καταγραφή όμως διανθίστηκε από τη ριζοσπαστική πρόταση για σύσταση ομοσπονδιακού πλαισίου με ανεξάρτητο υπερεθνικό εκτελεστικό όργανο και εκλεγμένο κοινοβούλιο, ενώ έγινε για πρώτη φορά αναφορά σε μια Ευρώπη διαφορετικών ταχυτήτων ανάμεσα στα πιο αποφασισμένα για ένωση κράτη και τα περισσότερο ευρωσκεπτικά. Αυτή η έντονα ομοσπονδιακή πρόταση δεν τέθηκε τελικά σε σοβαρό διάλογο προς απογοήτευση των φεντεραλιστών (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.102-103).
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’80
Τη δεκαετία του ’80 ακολουθεί μια ακόμα προσπάθεια επίσπευσης της πολιτικής ενοποίησης με την πρωτοβουλία Genscher-Colombo. Το ομώνυμο σχέδιο επιχειρούσε να ξεκολλήσει το ευρωπαϊκό άρμα από το τέλμα με την υιοθέτηση ‘Ευρωπαϊκής Πράξης’. Πρότεινε κοινή εξωτερική πολιτική, συντονισμό της πολιτικής ασφάλειας και ανάπτυξη της ΕΠΣ, μετατροπή του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου σε όργανο πολιτικής καθοδήγησης, ενίσχυση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και περιορισμό της επίκλησης ‘ζωτικού εθνικού συμφέροντος’ και ομοφωνίας. Οι αντιδράσεις ήταν θετικά επιφυλακτικές αλλά κάθε κράτος είχε τους δικούς του λόγους να μην το υιοθετήσει. Έτσι τελικά υποβαθμίστηκε από νομοθετική πράξη σε συμβουλευτικό μη δεσμευτικό κείμενο (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.103-105). Αν και ενσωματώθηκε στην Πανηγυρική Διακήρυξη για την ΕΕ οι διακυβερνητικές παραχωρήσεις που προσέλαβε άφησαν ανικανοποίητους τους υποστηρικτές μιας ταχύτερης ενοποίησης (Χατζηβασιλείου, 2002, σ.472).
Η απόρριψη το 1984 της πρότασης του μαχητικού φεντεραλιστή Σπινέλι, που διατύπωσε Σχέδιο Συνθήκης για την ΕΕ που αναφερόταν στην επέκταση αρμοδιοτήτων μιας ισχυρής Κοινότητας, ήταν μια ακόμα διακυβερνητική νίκη έναντι της ομοσπονδιακής προοπτικής (Χατζηβασιλείου, 2002, σ.472). Ο Σπινέλι αγωνίστηκε σκληρά για τη μεταρρύθμιση των κοινοτικών θεσμών υπό φεντεραλιστική οπτική γι’ αυτό και το Σχέδιο Συνθήκης που συνέταξε είχε ομοσπονδιακή χροιά. Πρότεινε μια ΕΕ όπου η Επιτροπή θα είχε νομοθετική πρωτοβουλία, κατανομή εξουσίας μεταξύ Κοινοβουλίου και Συμβουλίου, λήψη αποφάσεων χωρίς ομοφωνία και απονομή εξουσιών στην ΕΕ για θέματα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.106-107).
Η Επιτροπή Dooge το 1985 υπέβαλε προτάσεις για τη βελτίωση της ευρωπαϊκής συνεργασίας εισηγούμενη ένα ποιοτικό άλμα που θα καταδείκνυε την πολιτική βούληση των κρατών για την ίδρυση μιας πολιτικής οντότητας. Η δημιουργία ενιαίας αγοράς, η ενίσχυση του νομισματικού συστήματος, η ενσωμάτωση των θεμάτων ασφαλείας στην ΕΠΣ, η ελαχιστοποίηση της ομοφωνίας, η μείωση των μελών της Επιτροπής και η διαπραγμάτευση Συνθήκης για την ΕΕ ήταν μερικές προοδευτικές μεταρρυθμίσεις που αντιμετώπισαν τις αντιρρήσεις των ευρωσκεπτικιστών (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.119-120).
Η θέσπιση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης ως αποτέλεσμα διεργασιών και ανταλλαγμάτων της Επιτροπής με τις αρνητικά διακείμενες χώρες, αποτέλεσε μια καλή συμφωνία αλλά μια όχι τόσο καλή συνθήκη. Η επίσημη αναγνώριση του Συμβουλίου, η επέκταση της ειδικής πλειοψηφίας, η διεύρυνση των αρμοδιοτήτων του Κοινοβουλίου, η ίδρυση Δικαστηρίου, ο προσδιορισμός συγκεκριμένης ημερομηνίας για την ολοκλήρωση της ενιαίας αγοράς και η συμβατική υπόσταση που προσέδιδε στην θεσμοποίηση της ΕΠΣ ήταν σημαντικά βήματα ολοκλήρωσης. Το κείμενο εν συνόλο ήταν μετριοπαθές (πράγμα που απογοήτευσε τους φεντεραλιστές) και στόχευε να προσφέρει μια ισορροπία στόχων και προοπτικών ώστε να το αποδεχτούν και τα κράτη με περιορισμένη ευρωπαϊκή προοπτική και εκείνα που επιθυμούσαν αποφασιστικότερα βήματα (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.122-125 και Χατζηβασιλείου, 2002, σ.473-474 και Λάβδας, 2002, σ.109).
Το τέλος της δεκαετίας σημαδεύεται από τη δρομολόγηση της ΟΝΕ ως στρατηγικά δομικού συστατικού της ολοκλήρωσης. Παρά τις αρχικές επιφυλάξεις Γερμανίας και Βρετανίας η Έκθεση Delors του 1989 προσδιόριζε τους σκοπούς και τα στάδια υλοποίησης του μεγάλου βήματος από την ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων, στην εναρμόνιση νομισματικών πολιτικών των κρατών, στην ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και τελικά στην μεταβίβαση των αρμοδιοτήτων στην Κοινότητα και την έκδοση κοινού νομίσματος. Για μια ακόμα φορά οι επιφυλάξεις και τα εθνικά συμφέροντα παρακάμπτονται ή έστω κάμπτονται με επιδέξιους σταδιακούς χειρισμούς μιας βήμα προς βήμα λειτουργικής στρατηγικής (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.129-131).
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’90
Η ιστορική συγκυρία της πτώσης του υπαρκτού σοσιαλισμού και οι συνεπακόλουθες εξελίξεις που βάδιζαν ταχύτερα από την πολιτική, επέβαλαν την αναθεώρηση των μεθόδων και διαδικασιών ολοκλήρωσης, με στόχο την αναζήτηση μιας αρχιτεκτονικής με κατάλληλο θεσμικό υπόβαθρο, που θα επιτρέψει την συμμετοχή των πρώην ανατολικών κρατών στην ενοποιητική προσπάθεια. Για να γίνει αυτό επιβαλλόταν η εμβάθυνση της ολοκλήρωσης στο πολιτικό επίπεδο, ώστε να υπάρχουν δομές που να καθιστούν δυνατή την ενεργή συνδρομή της Κοινότητας στην προσπάθεια μεταρρύθμισης των χωρών για επίτευξη δημοκρατικών θεσμών, οικονομίας της αγοράς και κοινωνίας των πολιτών (Χριστοδουλίδης, 2010, σ134-135).
Η Γερμανία σύντομα έθεσε σε κίνηση την προώθηση της ολοκλήρωσης επιβεβαιώνοντας την προσήλωση της στο ευρωπαϊκό άρμα ακόμα και μετά την επανένωσή της. Οι Κολ και Μιτεραν ζήτησαν τη σύγκλιση διάσκεψης για την πολιτική ένωση στην κατεύθυνση ενίσχυσης της δημοκρατίας και των κοινοτικών θεσμών, διασφάλιση της συνοχής και θέσπιση κοινής εξωτερικής πολιτικής. Πρακτικά αυτό σήμαινε επέκταση αρμοδιοτήτων της Κοινότητας σε νέους τομείς, ευρωπαϊκή ιθαγένεια, ενίσχυση Συμβουλίου, επέκταση εξουσιών Κοινοβουλίου, κατ’ εξαίρεση ομοφωνία και πρόβλεψη κοινής άμυνας. Το άνοιγμα των συνόρων των ανατολικών χωρών προσέδωσε το χαρακτήρα του επείγοντος στις διαβουλεύσεις (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.135-138).
Ο συμβιβασμός που για μια ακόμα φορά απαιτήθηκε κυρίως με τη Βρετανία που αντιστεκόταν στην επέκταση των κοινοτικών δραστηριοτήτων επιτεύχθηκε με την θέσπιση ‘πυλώνων’ άσκησης πολιτικής : ΕΟΚ – Εξωτερική Πολιτική & Ασφάλεια – Δικαιοσύνη & Εσωτερικές Υποθέσεις. Στον δεύτερο πυλώνα ο συγκερασμός ατλαντιστών και ευρωπαϊστών στηρίχθηκε στην ασαφή διατύπωση του σχεδίου. Ο συμβιβασμός για τη διάρκεια των σταδίων της ΟΝΕ διασφαλίστηκε με ρήτρες αυτοεξαίρεσης για τα κράτη που δεν ήθελαν να συμμετάσχουν στο 3ο στάδιο του ενιαίου νομίσματος. Σε γενικές γραμμές ο δεύτερος και ο τρίτος πυλώνας ακολουθούν τα διακυβερνητικά πρότυπα αποφεύγοντας την εμβάθυνση της θεσμικής ενοποίησης. Άλλωστε η εισαγωγή της ‘Αρχής της Επικουρικότητας’ ενισχύει τα κράτη στην ανάληψη δράσης πέρα από τις κοινοτικές πολιτικές υπογραμμίζοντας το ρόλο και τη σχέση κρατών και Κοινότητας ως διακριτά επίπεδα του ίδιου συστήματος (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.139-141 και Λάβδας, 2002, σ.117&119&121).
Στο Μάαστριχτ οι συμβιβασμοί της τελευταίας στιγμής απάλειψαν κάθε μνεία ομοσπονδιακής προοπτικής για χάρη της Βρετανίας. Τελικά η δημιουργία της ΕΕ αν και απείχε παρασάγγας από τα σχέδια των πρωτεργατών της ενοποίησης έδινε ωστόσο μια κάποια υπόσταση στα οράματα τους (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.142). Η συνθήκη δεν έκανε μεγάλα βήματα στην κατεύθυνση της πολιτικής ένωσης ενώ η διαμόρφωση κοινής εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής φάνηκε εξαιρετικά αδύναμη στην περίπτωση του Γιουγκοσλαβικού πολέμου (Χατζηβασιλείου, 2002, σ.476).
Στο Άμστερνταμ το 1996 η διάσκεψη είχε αναθεωρητικό χαρακτήρα για τη συνθήκη Μάαστριχτ λαμβάνοντας υπόψη τις ιστορικές γεωπολιτικές εξελίξεις και τις προβλεπόμενες διευρύνσεις της ΕΕ. Η Συνθήκη του Άμστερνταμ απλοποίησε τη διαδικασία συναπόφασης, διευθέτησε με υπερεθνικό τρόπο ορισμένα διακυβερνητικά ζητήματα της ΚΕΠΠΑ, ενίσχυσε τη θέση του Προέδρου της Επιτροπής και το Κοινοβούλιο, αλλά κυρίως προετοίμασε το έδαφος για την καταστατική πράξη της ένωσης. Μετά το Άμστερνταμ η Βρετανία προσπάθησε να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στον τομέα όπου η διακυβερνητική προσέγγιση ήταν περισσότερο ισχυρή δηλαδή στην ΚΕΠΠΑ. Η Βρετανία απέκλεισε τη δημιουργία μόνιμου ευρωπαϊκού στρατού και επιβεβαίωσε την στρατιωτική πρωτοκαθεδρία του ΝΑΤΟ (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.161&163-164&171-172)
Με τη Συνθήκη της Νίκαιας το 2001 εδραιώνεται η θεσμική υπόσταση της Επιτροπής Πολιτικής και Ασφάλειας με μεταβίβαση εξουσίας από το Συμβούλιο για την επίλυση κρίσεων και τη διεύθυνση στρατιωτικών επιχειρήσεων (Χριστοδουλίδης, 2010, σ.176). Όμως αν και έδωσε έμφαση σε ζητήματα σχετικά με την επερχόμενη διεύρυνση, η συνθήκη δεν απάντησε στα μεγάλα θεσμικά ερωτήματα συνταγματικής υφής για το πολιτικό σύστημα της ένωσης (Λάβδας, 2002, σ.137).
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή αναπτύχθηκαν οι έννοιες της συνεργασίας, της αλληλεξάρτησης και των διακυβερνητικών σχέσεων που αφορούν την σύμπραξη για επίτευξη κοινών στόχων χωρίς απώλεια της ανεξαρτησίας. Η διαπλοκή όμως των κρατών υπό συγκεκριμένους διεθνείς κανόνες, σχέσεις και κοινές συμφωνίες, αυτονόητα οδηγεί στη σταδιακή μείωση της δυνατότητας του κράτους να καθορίζει μεμονωμένα τις πολιτικές του. Φτάσαμε έτσι να δημιουργούνται ερωτήματα σχετικά με την εθνική κυριαρχία και τη δυνατότητα υπερεθνικών μορφών πολιτικής οργάνωσης (Λάβδας, 2002, σ.45-46).
Οι συζητήσεις και οι ζυμώσεις σχετικά με τα ζητήματα των σχέσεων των ευρωπαϊκών κρατών σχηματοποιήθηκαν για πρώτη φορά το 1948 στο Συνέδριο της Χάγης, όπου ακούστηκαν οι διαφορετικές φωνές και απόψεις σπουδαίων ευρωπαϊκών πολιτικών προσωπικοτήτων. Στο συνέδριο διαφάνηκε ότι υπήρχαν τρείς βασικές τάσεις και προοπτικές για το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, η διακυβερνητική, η λειτουργική και η ομοσπονδιακή/φεντεραλιστική.
Αυτές τελικά όπως αποδείχτηκε από την λεπτομερή ανάλυσή τους, δεν διέφεραν τόσο στον απώτερο στόχο ή στο όραμα που εξέφραζαν αλλά κυρίως ως προς το βαθμό, την ένταση και τη μορφή της ευρωπαϊκής συνεργασίας που απαιτούσαν για να υλοποιηθεί αυτό το όραμα. Πρακτικά ακόμα και η Διακυβερνητική τάση δεν αποκλείει την προοπτική μιας Συνομοσπονδίας ανεξάρτητων κρατών. Συνεπώς το όραμα είναι λιγότερο ή περισσότερο το ίδιο, μια πολιτική ένωση στη βάση κοινών αρχών και ένα ενιαίο σχήμα εκπροσώπησης προς τον υπόλοιπο κόσμο. Τα ιδιαίτερα επιμέρους χαρακτηριστικά, η ταχύτητα υλοποίησης και ο βαθμός παραχωρήσεων που απαιτούνταν για να επιτευχθεί ο τελικός στόχος, σε συνδυασμό με τα εθνικά συμφέροντα, καθόριζαν κάθε φορά την τελική στάση των κυβερνήσεων.
Αποδείχτηκε στην πράξη ότι το ευρωπαϊκό όραμα ‘εκ των άνω’ για την εξαρχής δημιουργία μιας ομοσπονδίας ευρωπαϊκών κρατών θα συναντούσε πολλά προσκόμματα. Χρειαζόταν λοιπόν μια εξισορροπητική φόρμουλα, που χωρίς να αναιρεί τον απώτερο στόχο της πολιτικής ένωσης, θα διασφάλιζε την συνεχή πρόοδο των προσπαθειών. Χρειαζόταν δηλαδή μια προσπάθεια θεσμοποίησης της κρατικής συνεργασίας ‘από κάτω’, σε συγκεκριμένους στρατηγικούς τομείς. Αυτή ακριβώς ήταν η μέθοδος τομεακής ‘ομοσπονδοποίησης’ του Μονέ που αποκαλύπτει το σκεπτικισμό του για ένα συνολικό ‘κατασκεύασμα’ με ‘μία κίνηση’ και την πεποίθηση του ότι χρειαζόταν σταδιακή προσέγγιση, οικοδόμηση αλληλεγγύης και αναμονή για την ωρίμανση των συνθηκών πριν την υποβάθμιση της εθνικής κυριαρχίας.
Όπως είδαμε από τα σπάργανα κιόλας της ενοποιητικής διαδικασίας παρατηρήθηκαν αποκλίσεις και διαφορετικές προσεγγίσεις κρατών και προσωπικοτήτων, στη βάση των τριών βασικών τάσεων πολιτικής σκέψης. Οι αποκλίσεις αυτές εν πολλοίς εδράζουν για τα κράτη όχι μόνο στην πολυπλοκότητα των εθνικών τους συμφερόντων αλλά και σε μια πολιτική κουλτούρα επιβαλλόμενη από ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα που είναι δύσκολο να ανατραπεί.
Στις μέρες μας το ενοποιητικό όραμα παραμένει ζωντανό, ισορροπώντας πάνω στο εύθραυστο μεταίχμιο μιας διακυβερνητικής συνεργατικής αλλά εθνικά κυρίαρχης οργανωτικής δομής και μιας υπερεθνικής πολιτικής ομοσπονδιακής προοπτικής. Η καμπή είναι πλέον κρίσιμη και το ερώτημα για την προοπτική των ‘Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης’ μοιάζει πιο επίκαιρο από ποτέ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
· ΜΑΝΤΑ, Δ., ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, Σ. και ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Σ. (2005), Εναλλακτικό Διδακτικό Υλικό (ΕΔΥ) CD-ROM, Κεφάλαια 1-3, Πάτρα, Εκδόσεις ΕΑΠ.
· ΜΟΥΣΗΣ, Ν. (2008), Ευρωπαϊκό Ένωση: Δίκαιο-Οικονομία-Πολιτική, 12η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
http://www.europedia.moussis.eu/books/Book_2/
· (Α) ΤΣΙΝΙΣΙΖΕΛΗΣ, Μ. (2009), Εισαγωγή στον Λειτουργισμό, Σημειώσεις μαθήματος ‘Θεωρία Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης’, Πανεπιστήμιο Αθηνών - Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης - Τομέας Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
http://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/PSPA111/functionalism.doc
· (Β) ΤΣΙΝΙΣΙΖΕΛΗΣ, Μ. (2009), Εισαγωγή στον Νεολειτουργισμό, Σημειώσεις μαθήματος ‘Θεωρία Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης’, Πανεπιστήμιο Αθηνών - Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης - Τομέας Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
http://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/PSPA111/theories.doc
· ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ε. (2002), Εισαγωγή στην Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου, 3η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη.
· ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗΣ, Θ. (2010), Από την Ευρωπαϊκή Ιδέα στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Η Ιστορική Διάσταση του Ευρωπαϊκού Εγχειρήματος 1923-2004, 4η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης.
© ΙΖ 2011